Dezintegracija jugoslovenskog društva i radničke klase nije ni slučajan niti kratkoročan proces. Ona je, pre svega, uslovljena karakterom društva (poseban tip tzv. realsocijalizma). Drugim rečima, dezintegracija radničke klase je posledica realizovanog koncepta razvoja nametnutog od strane vladajuće klase. Ona je, u isto vreme, i izraz dubokih strukturalnih promena u samom radništvu.
Sa oslobođenjem zemlje od fašizma i pobede socijalističke revolucije bili su stvoreni uslovi i da se kroz proces ubrzane industrijalizacije seljaštvo pretvori u industrijski proletarijat. Međutim, stvranje modernog industrijskog proletarijata nije nikad dovršeno. Jugoslovenski radnik nikada nije postao proleter u smislu shvatanja svog položaja kao « klase za sebe» koja treba da ostvari socijalističko društvo i dovede do ukidanja svih oblika klasnog ugnjetavanja. Formalno, radnička klasa je bila “vladajuća klasa” koja je donosila najvažnije odluke. A stvarno, ona uopšte nije bila u prilici da to postane. Umesto toga desio se proces konstituisanja jedne druge, vladajuće klase, koja je u njeno ime i kroz “radničku” partiju, sindikate i državu nametnula svoje interese. interesima radničke klase i drugih društvenih grupa.
Početkom 60ih godina Jugoslavija je završila prvu, kvantitativnu, fazu “socijalističke modernizacije”. A glavni procesi su označeni kao deagrarizacija, ekstenzivna industrijalizacija i urbanizacija. Oni su značajno izmenili društvenu strukturu i samo radništvo (pretežno seljačko poreklo, pojava “seljakaradnika”, tj. žive na selu, rade u gradovima).
Glavni ciljevi tzv. reforme 70tih. godine bili su dalji razvoj tržišne privrede putem podsticanja inicijative i preduzimljivosti preduzeća i sitnih privatnika, uključivanje u međunarodnu podelu rada, tehnološko osavremenjavanje privrede. Najvažniji “rezultati” tv. reforme su: pad industrijske proizvodnje i zaposlenosti, migracije radne snage van zemlje, seljenje kapitala u nove centre moći – banke, pad realnih ličnih dohodaka, porast inflacije i državnog “ad hoc” intervencionizma u privredu i društvo. Od tada teče intenzivan proces raslojavanja svih socioprofesionalnih grupa zaposlenih u granama koje izvoze, proizvode finalne proizvode, a nalaze se u razvijenijim regionima, i ostalih u granama koje stvaraju hranu, sirovine, ne izvoze a nalaze se u manje razvijenim krajevima zemlje. Time je zacrtana jedna od osnovnih linija sukobljavanja jugoslovenskog radništva. To je olakšalo vladajućoj klasi da se što duže zadrži na vlasti.
Jedan deo radništva otišao je van zemlje. Prema statističkim podacima, odlazilo je demografski i ekonomski vitalno sposobno stanovništvo. Više od polovine imalo je nepoljoprivredna zanimanja. Najviše ih je odlazilo iz razvijenih regiona. Kulminacija odlaska radnistva bila je krajemsedamdesetih godina kao posledica ekonomske krize i neuspeha tzv. privredne reforme, kao i tokom raspada Jugoslavije i ratova na njenoj teritoriji.
Najizrazitiji primer nejednakog tretmana grana privređivanje jeste razvoj poljoprivrede i industrije. Poljoprivredi je namenjena uloga snabdevača industrije sredstvima i radnom snagom. Onemogućen je pristup sredstvima finansiranja. Cene njenih proizvoda najčešće su zamrzavane na ekonomski neopravdano niskom nivou. I sve zato da se stanovništvu obezbedi jeftina hrana, a vladajućoj klasi produži trajanje socijalnog mira. Seljaštvu je ovo donosilo socijalnu nesigurnost, nizak životni standard i isključenost iz odlučivanja u društvu. Njihovi realni dohoci bili su dva do tri puta niži od klasičnih radničkih slojeva.
U zavisnosti u kojoj sredini je zaposlen, čak istog zanimanja, radnik je dobijao 1981. dohodak u rasponu 1: 25. Ovo je postalo povoljna socijalna osnova na kojoj su se širile regionalne nejednakosti.
Podaci o vrsti posla koji obavljaju zaposleni radnici pokazuju da je nerazvijena podela rada, kao i automatizacija proizvodnje. Tako je 1988. godine u privredi više od 40% zaposlenih obavljalo individualan ručni rad. Svaki peti je koristio i mašinu, a automatizovane poslove obavljalo je simbolično malo radnika.
Reforma je inicirana “odozgo” u vreme intenzivnih sukoba u vladajućoj klasi oko podele vlasti. Njena odluka o zaokretu ka “tržištnoj privredi” značila je podelu istog tipa vlasti sa federalnog na republičkonacionalni nivo. Sama decentralizacija je poistovećena sa demokratizacijom društva, odnosno proglašena jednim od najvećih dostignuća. Radništvo i ostale društvene grupe samo su, gledano u celini, pasivni izvršioci mera koje je donela vladajuća klasa.
Podaci o štrajkovima pre raspada Jugoslavije nagoveštavaju da je radništvo razmrvljeno. Ono nije dostojan protivnik koji bi mogao da ugrozi političke elite. Iako su štrajkovi postali masovniji, bolje organizovani, sa većim brojem učesnika koji se obraćaju organima vlasti, njihovi stvarni efekti su slabiji nego na kraju ‘60ih godina. Stvarne uzroke nezadovoljstva radnika nisu otklanjali ni jedni ni drugi, a većina radnika nastojala je da sačuva dalji pad realnih zarada i životnog standarda. Nacionalističke elite su u tako razmrvljenom radništvu pronašle saveznika. Ono im je bilo bitno za vođenje nacionalne politike i rata. Tako se raspadalo i radništvo i društvo koje je tek bilo na pragu, na samim počecima istinske modernizacije.
Proces dezintegracije jugoslovenskog radništva je okončan početkom devedesetih godina .Za svega nekoliko decenija jugoslovenska je vladajuća klasa, zbog tipa moći koju je posedovala, koristeći i oblikujući procese raslojavanja radništva, postala klasa “za sebe”. Kad nije uspela da realizuje minimum zajedničkih interesa, ona se i sama rasparčala. Cilj joj je bio – ostati na vlasti i u novim uslovima. Nasuprot nje nije postojao iole značajniji i ozbiljno organizovan protivnik. Radništvo je, na duže staze, bilo “umireno”, razmrvljeno i podeljeno po različitim osnovama (ekonomski, nacionalno, kulturno, verski, regionalno i dr.).
Početkom devete decenije to je bilo više radništvo 19. veka, nego grupa sposobna da postane savremena radnička klasa. Ovo je olakšalo podeljenoj vladajućoj klasi da nađe nove osnove legitimiteta svoga vladanja društvom. Našla ga je u nacionalnom faktoru kao osnovnom integratoru “nacionalnih” državica i “nacionalnih” radničkih klasa.
“Odlazili smo na političke mitinge kao radnici, a vraćali se kao nacionalisti.”