Napisane su vrlo zanimljive analize o ulozi malograđanskih slojeva (srednje klase, kako to vole sebi da tepaju) u slomu socijalističke revolucije i restauracije kapitalizma, odnosno raspadu Jugoslavije. No, i pored toga, taj fenomen još nije dovoljno istražen, i tek će naknadne ozbiljne naučne studije pokazati koliko je uloga tih slojeva bila zastupljena, a koliko su to bile posljedice dubljih istorijskih procesa. Ovdje ćemo samo naznačiti neke periode koji donekle reflektuju ulogu malograđanskih slojeva, tj. njihovu istorijsku poziciju između neprijateljskih klasa.
Prvi period je svakako “oblikovanje i kultivisanje” seljačkog revolucionarnog elementa po sopstvenom ukusu. To se desilo odmah nakon revolucije, spregom poražene buržoazije i malograđanskih slojeva, nakon što je prošao talas odmazde “čelične ruke” nad izdajnicima i onima koji su bili saučesnici u stradanju naroda, kolaboraciji i špekulaciji tokom Drugog svjetskog rata. Vidimo da taj plač traje i do dan danas. Ti preostali slojevi su se primirili i sačekali samo da revolucionarni talas odmazde prođe, da bi onda pokazali svoje pipke. No, to im je vrlo brzo omogućeno od same revolucionarne vlasti. To je slikovito prikazao Vlado Dapčević: “Ta kombinacija gramzivosti, luksuza, i uz to primitivizma, spuštala se onda od glavešina naniže. Posljednji primitivci su tada grabili persijske ćilime, kristalne lustere, skupocjeni namještaj… Sjećam se jedne anegdote sa jednim od onih udbovaca. Bio je prije rata seljak u Crnoj Gori. Ode u njegovu kuću neka naša Crnogorka i vidi dijete piša po persijskom ćilimu. Veli: „Zašto dozvoljavate djetetu da upropaštava ovako skupocjen ćilim?” On joj odgovori: „Neka piša, to je krvlju stečeno!” Jednostavno, tada se smatralo da su odbranili zemlju i da je došlo vrijeme da se to naplati. I to debelo.
Ova ilustracija je u stvari najbolji uvod u dešavanja, u 1948. godinu kada se desio taj istorijski obračun sa komunistima. U tim događajima, malograđanski slojevi ne igraju značajnu ulogu, jer je to prvenstveno unutarpartijski sukob po idejnoj liniji, a i sami malograđanski slojevi još ne predstavljaju bitan društveni faktor ni u kvantitativnom smislu. No, zasigurno da je ovim slojevima tada više odgovarao poraz revolucionarne struje.
Sedamdesetih godina i neuspjela studentska pobuna 1968.godine protiv “crvene bružoazije”, samo daje polet malograđanizaciji društva, gdje malograđanski slojevi počinju značajnije da utiču na ideologiju partijske birokratije, gurajući je još dalje u reviziju – na krajnje reformističke pozicije u smislu “izgradnje socijalizma sa ljudskim likom”, dok nezajažljivi apetiti malograđanskih slojeva i pogled na svijet, postaju preovlađujući model i za ponašanje dezorjentisane radničke klase. Istina, sami partijski vrhovi su već bili duboko kontaminirani ovomsviješću. Otuda sada žal svih tih ostarelih malograđana za tom Jugoslavijom, ne samo kao žal za mladošću, nego i zato što su oni oblikovali dominatnu društvenu svijest – pothranjivanje potrošačkog mentaliteta, bez skoro ikakve kritičke svijesti u društvu, gdje su parole socijalne pravde, ravnopravnosti i solidarnosti bile običan dekor jednoj drugačijoj stvarnosti. Ogromna većina je već bila stala uz barjak zadovoljenja najsitnijih materijalnih interesa. Opšte je već izgubilo bitku sa pojedinačnim i u realnom životu, a ne samo u redovima partijske birokratije.
Na kraju, najveći uzlet malograđanskih slojeva se desio u ekonomskoj krizi jugoslovenskog društva osamdesetih godina, kada su oni prigrabili nacionalističku ideologiju, pokazujući svoju pravu prirodu, ovi slojevi su se okrenuli prošlosti. To je bio taj iskorak malograđanskih intelektualnih slojeva da, u uslovima dezorijentacije partijskobirokratske elite, potpuno preuzme riješavanje nekih “istorijskih pitanja” sa nacionalističkih i šovinističkih pozicija. Može se reći da je najveća istorijska nepravda u proteklim decenijama na prostorima bivše Jugolavije upravo to što nije sprovedena pravedna odmazda nad vrhom tih malograđanskih, nacionalističkih, intelektulanih slojeva koji su osmislili i organizovali sve te masovne zločine i stradanja naroda.
Nakon završetka ratova i potpune restauracije kapitalizma, činilo se da je malograđanskim slojevima otvoren prostor za ostvarenje napretka na društvenoj ljestvici ekonomske i političke moći i približavanje kapitalističkoj klasi. Otuda i ogromna podrška ovih slojeva proklamovanom neoliberalnom konceptu i neposrednom angažovanju u političkim partijama. Time se dešava i taj privremeni ideološki preokret malograđanskih slojeva od nacionalizma ka liberalizmu, distancirajuci se od “kulturno zaostale, inferiorne i primitivne nacionalisitičke mase”.
No, iznenada se pojavila snaga koja ima dublju istorijsku dimenziju i koja je počela da ruži i ruši snove savremenog malograđanina. Globalna i temeljna kriza kapitalizma je krenula nemilosrdno da uništava malograđanske slojeve. S jedne strane to uništavanje je posljedica ogromnog skoka razvoja tehnologije, koja čini većinu ovih slojeva suvišnim u savremenom sistemu proizvodnje, dok sa druge strane je to pruzrokovano potrebom kapitalističke klase da spašava sopstvenu klasnu poziciju, prvenstveno kroz opštu militarizaciju i vođenjem stalnih ratova, a za to su im malograđanski slojevi i njihov “trošak” samo balast. Raznim sitnim kapitalistima, državnim činovnicima, profesorima, ljekarima, advokatima, novinarima itd…, sadašnja kriza kapitalizma ukida “privilegiju” na “dvojnost pozicije” i na taj njihov lažni elitistički sjaj, vršeći proletarizaciju i lumpenproletarizaciju malograđanskih slojeva. I to je najveća zasluga sadašnje krize kapitalizma. Diktatura kapitala ne ostavlja nikakav izbor malograđanskim slojevima, izuzev prihvatanja službe, i to robovske službe, u modernom fašizmu. Moraju postati na prvom mjestu vojnici, samo je pitanje u čijim redovimaproletarijata ili modernih fašista.
Smrt malograđanskom i globalnom fašizmu!